Rekiny pojawiły się w morzach ponad 400 mln lat temu. Skamieniałość jednego z najstarszych przedstawicieli Cladoselache fyleri (na zdjęciu obok) pochodzi z dewońskich łupków okolic Cleveland w stanie Ohio (USA). Intensywny rozwój tej grupy ryb nastąpił w okresie karbońskim, po wymarciu w górnym dewonie ryb pancernych. W późniejszych okresach rozwój ewolucyjny rekinów był umiarkowany, lecz pod koniec mezozoiku nastąpił ponowny wzrost znaczenia tych morskich drapieżników. Prawdziwa eksplozja rozwoju rekinów nastąpiła po wymarciu wielkich gadów ery mezozoicznej, w tym także gadów morskich. Zaczęły pojawiać się gatunki rekinów o coraz większych rozmiarach. Największym drapieżnym rekinem w dziejach Ziemi był Carcharocles megalodon, który żył w miocenie i pliocenie. Największy znaleziony ząb tego gatunku wysokości 18,4 cm, liczący ok. 6 mln lat, został znaleziony w Arequipa, w Peru. Na jego podstawie oszacowano długość ryby na ok. 21 m.

Obecnie żyjące rekiny zamieszkują morza i oceany wszystkich stref klimatycznych. Znane są też przypadki wpływania do wód śródlądowych, jak np. żarłacz tępogłowy (Carcharchinus leucas). Liczba dotychczas opisanych współczesnych gatunków wynosi ponad 360, z pośród których ok. 70 można spotkać w morzach otaczających Europę. Pod względem taksonomicznym rekiny należą do ryb chrzęstnoszkieletowych (Chondrichthyes), podobnie jak płaszczki i zrosłogłowe, do których zaliczamy chimery. Szkielet rekinów jest zasadniczo chrzęstny, tylko niektóre elementy np. kręgi mogą ulegać zwapnieniu i spotyka się je niekiedy w stanie kopalnym. Kompletne skamieniałości rekinów zachowują się niezmiernie rzadko, tylko wtedy, gdy warunki fosylizacji były wyjątkowo sprzyjające. Takie doskonale zachowane okazy nawet z odciskami części miękkich i płetw znane są ze skał łupkowych m.in. z tak słynnych stanowisk jak Solnhofen w Bawarii (górna jura), czy Monte Bolca w pn. Włoszech (eocen).

Najczęściej zachowującymi się skamieniałościami rekinów są ich zęby. Rozwinęły się one ewolucyjnie w wyniku przekształcenia łusek zwanych plakoidalnymi. Rekiny posiadają bardzo liczne zęby ułożone w kilku szeregach, które stopniowo narastają przesuwając się ku przodowi paszczy. Do atakowania ofiar służą zwykle dwa pierwsze ich szeregi. Zęby rekinów są bardzo mocne, lecz z powodu osadzenia na chrzęstnych szczękach często wypadają np. podczas polowań. Po zużyciu zębów z pierwszych szeregów, stopniowo zastępują je zęby z kolejnych szeregów. Taka ich wymiana może się odbywać nawet co 5 dni, przez cały okres życia rekina np. żarłacz tygrysi (Galeocerdo cuvieri) zużywa w ciągu 10 lat ok. 24 tys. zębów, a duże gatunki rekinów mogą żyć nawet ok.100 lat. Dawne rekiny również często gubiły i regenerowały zęby, stąd wiele z nich zachowało się w stanie kopalnym i należą one do dość popularnych skamieniałości.

Zęby zarówno współczesnych jak i kopalnych rekinów mogą mieć różne kształty np. pojedynczego językowatego ostrza, jak Isurus sp., mogą posiadać dodatkowe wyrostki boczne, jak Otodus sp., mogą mieć kształt zębatej piły, jak Notorhynchus sp. Zęby niektórych gatunków mogą mieć piłkowaną krawędź np. Carcharocles megalodon, Palaeocarcharodon orientalis, lub przedstawicieli rodzaju Galeocerdo sp. Klasyfikacja kopalnych rekinów opiera się prawie wyłącznie na budowie zębów i ich porównywaniu z gatunkami współczesnymi.

Barwa zębów współczesnych rekinów jest zwykle kremowo biała, natomiast ubarwienie zębów kopalnych bywa różne. Zależy to od składników chemicznych zawartych w skale otaczającej skamieniałość np. kolor szary z fioletowawym odcieniem może wskazywać na zawartość kobaltu, kolor brunatno- zielonkawy (khaki) - zawartość związków miedzi, kolor rdzawoczerwony - zawartość tlenków żelaza itp.

Zęby pradawnych rekinów to skamieniałości budzące duże zainteresowanie wśród kolekcjonerów i poszukiwaczy. Szczególnie cenione są duże i ładnie zachowane okazy. Teoretycznie można je znajdować w większości rodzajów skał osadowych pochodzenia morskiego, które odłożyły się od momentu pojawienia się tej grupy ryb. Znane są także skamieniałości rekinów słodkowodnych np. z permskich łupków okolic Heimkirchen w Niemczech. Zęby wczesnych rekinów są na ogół bardzo niepozorne, wielkości zaledwie kilku milimetrów. Wyraźny wzrost różnorodności zębów rekinów występuje w skałach kredowych i późniejszych (paleogen i neogen) i jednocześnie spotyka się okazy o bardziej imponujących rozmiarach.

Najbardziej znane stanowiska na świecie z kopalnymi zębami rekinów to m.in.:

- kopalnia fosforytów Khouribga w Maroku - od górnej kredy do wczesnego eocenu,
- okolice Kurska w Rosji - kreda,
- półwysep Mangyszłak w Kazachstanie - eocen,
- Summerville i koryto rzeki Cooper w Pd. Karolinie (USA) - od oligocenu do pliocenu,
- kopalnia fosforytów Lee Creek w Pn. Karolinie (USA) - miocen i pliocen,
- Bakersfield w Kaliforni (USA) - miocen,
- Gainesville i Bone Valley na Florydzie (USA) - miocen i pliocen,
- Copiapo na pustyni Atacama w Chile - miocen i pliocen,
- Ica w Peru - miocen i pliocen,
- Egem i Balegem w Belgii - eocen,
- Steendorp i okolice Antwerpii w Belgii - miocen i pliocen,
- Langenboom - Mill w Holandii - miocen / pliocen.

W Polsce kopalne zęby rekinów znane są z wielu stanowisk, choć nigdzie nie występują w ilościach masowych. Najstarsze okazy opisywane są z górnego dewonu Gór Świętokrzyskich. Mezozoiczne zęby rekinów znajdowane są w jurze Wyżyny Krakowsko - Częstochowskiej, w kredzie okolic Opola, Kazimierza Dolnego i Roztocza. Zęby rekinów występują także w miocenie Korytnicy i Pińczowa. Znajdowano tam między innymi zęby Carcharocles megalodon. Skamieniałości te spotyka się także w różnych nietypowych miejscach. W osadach polodowcowych Polski trafiają się zęby rekinów zarówno w głazach narzutowych (środkowa jura, górna kreda, oligocen), lub luźno występujące, głównie z oligocenu np. Isurus desori.

Z uwagi na swą twardość i wytrzymałość zęby rekinów często były wypłukiwane ze starszej skały macierzystej i ulegały redepozycji trafiając do wtórnego złoża. W tym przypadku określenie wieku takiej skamieniałości może być kłopotliwe. Wiele gatunków rekinów, to organizmy konserwatywne o dużym zasięgu wiekowym np. zęby żyjącego dziś żarłacza tępogłowego (Carcharhinus leucas) i żarłacza tygrysiego (Galeocerdo cuvieri) znane są już z osadów mioceńskich. Warto wspomnieć również, że wśród kopalnych rekinów były gatunki kosmopolityczne o światowym rozprzestrzenieniu np. zęby górnokredowego rekina Squalicorax pristodontus znane są z okolic Kazimierza Dolnego oraz także z Khouribga w Maroku i Pn. Karoliny w USA. Występujące również w polskim miocenie zęby Carcharocles megalodon są znajdowane na wielu stanowiskach na całym świecie m.in. w USA, Peru, Chile, Afryce, Australii, Indii a nawet Japonii. Zapewne już przed milionami lat rekiny udawały się w dalekie wędrówki w poszukiwaniu pożywienia, lub partnera, podobnie jak to robią gatunki dzisiejsze.

Przeprowadzono eksperyment z samicą żarłacza białego Carcharodon carcharias, której przyczepiono specjalny nadajnik mający służyć do śledzenia jej trasy. Jak się okazało w ciągu 9 miesięcy przepłynęła ona z Południowej Afryki do Australii i z powrotem, pokonując dystans ponad 20 tys. kilometrów. Być może niegdyś ten sam osobnik Carcharocles megalodon gubił zęby u podnóża Gór Świętokrzyskich i gdzieś w Pd. Karolinie lub na pustyni Atacama. Przez wiele milionów lat duże rekiny niepodzielnie władały oceanami, nie miały zbyt wielu naturalnych wrogów, a przyczyną wymierania gatunków tej grupy były na ogół zmiany klimatyczne lub niedostatek pożywienia. Dziś wiele gatunków rekinów znalazło się na krawędzi wyginięcia, a największym ich wrogiem stał się człowiek. Ataki rekinów na ludzi owszem zdarzają się, lecz są to stosunkowo rzadkie incydenty i jedynie kilka gatunków może stanowić zagrożenie dla człowieka. Każdego roku natomiast z rąk ludzkich ginie ponad 100 milionów rekinów.

tekst i zdjęcia: Przemysław Degórski

Bibliografia:

Ginter M. 2002 Chondrichthyan fauna of the Frasnian-famenian boundary beds in Poand. Acta Palaeontologica Polonica 47 (2): 329-338.

Machalski M., Stolarski J. 1998, 2000 Paleofakty. Wydawnictwo RTW Warszawa.

Migdalski E. C., Fichter G. S. 1989 The Fresh & Salt Water Fishes of the World. Greenwich House New York.